Hat Yazı Çeşitleri
İslam yazıları arasında farklı tarz ve üsluplara sahip altı çeşit temel yazı şekli oluşmuş ve meşhur olmuştur. Buna Arapça olarak “Aklâm-ı Sitte”, Farsça olarak da “Şeş Kalem’’ denilmektedir.
Altı yazı çeşidi şunlardır:
1- Muhakkak, 2- Reyhânî, 3- Sülüs, 4- Nesih, 5- Tevkî’, 6- Rikâ’. Bu yazılara, temel karakterlerini ve özelliklerini ifade edecek anlamlarda isimleri verilmiştir. Şeyh Hamdullah tarafından da bu altı yazının bütün çeşitlerine son şekli verilerek tamamlanmıştır. Bu yazıları birbirinden ayıran bünye farkıdır, yoksa harf şekillerinin esası birdir.
1. Muhakkak
Sözlükte doğruluğu anlaşılmış, ispat olunmuş gibi anlamlara gelir. Muhakkak kaleminin ağzının kalınlığı sülüs kalemle aynıdır. Muhakkak yazıda dik harflerin boyları sülüs yazıya oranla daha uzundur. Diğer harfleri de sülüse kıyasla daha büyük olup yayılma özelliği gösterir.
2. Reyhânî
Harf şekillerinin hepsi değilse bile hemen hemen tamamı reyhan çiçeğine benzetildiğinden bu adı almıştır. Reyhânî, muhakkak yazının kurallarına bağlı olup onun küçük yazılan şeklidir. Kalem kalınlığı nesih kalemi kadardır. Ancak nesih yazıya nisbetle bazı harfleri geniş ve büyüktür. Reyhânî yazı daha çok Mushaf yazımında ve diğer kitap nevilerinde kullanılmıştır.
3. Sülüs
Kelime anlamı üçte bir demektir. Adını başlangıçtaki yuvarlak karakterli yazıdan gelişen tomar yazının üçte bir ölçüsünden almıştır. Umumiyetle kalem ağzı kalınlığı 3 mm. olan sülüs yazı harflerinin boyları ve genişlikleri muhakkak yazıya nisbetle biraz küçüktür. Sin, sad ve kaf gibi kâse şeklindeki harflerinin de daha derin ve kısa olduğu görülmektedir.
4. Nesih
Kelime anlamı “ortadan kaldırmak, iptal etmek veya kitap çoğaltmak” anlamına gelmektedir. Hat sanatında; özellikle el
yazma kitaplarda ve basma eserlerde yaygın biçimde kullanılan bir yazı çeşididir. Kalem ağzı kalınlığı, 1mm yani sülüs kaleminin üçte biri kadardır. İşte sülüs yazının bazı özelliklerinin ortadan kalkmasıyla oluşan bir yazı olduğu ve kitap çoğaltmaya yarayan bir yazı türü olduğu içindir ki, nesih ismi verilmiştir. Nesih hattı sülüs yazı gibi istifli yani girift kompozisyonlu olarak yazılmaz, daima satır halindedir. Bazı harflerin farklı şekillerde uzatılması ve yazılmasıyla yazılan sayfaların sanat değeri yükselmiştir.
5. Tevkî’
Sözlük anlamı; bir şeyi vâki ettirmek, oldurmak ve tesîr etmektir. Eskiden halife ve vezirlerin mektuplarının bu yazı ile yazılmasından dolayı bu adı almıştır. Tevkî’nin kalem kalınlığı sülüse yakındır. En belirgin özelliği; birleşmeyen harflerin
birleşmesidir. Divanî yazının kullanımına kadar padişahlara ait belgelerde kullanılmıştır.
6. Rikaa’
Rikaa’, deri ve kağıt parçalarına verilen ad olduğu gibi onların üzerine süratle yazılan yazının da adıdır. Osmanlı Türkçesinin yazıldığı Rik’a yazısıyla karıştırılmamalıdır. Rikaa’, tevkî’nin kurallarına bağlı olup onun küçük yazılan şeklidir. Hızlı yazılmaya elverişli bir yazıdır. Osmanlılarda bazen vakıf işlerinde, mektup, hilye yazımında, genellikle de Mushafların son dua sayfasında kullanılır. Öğrencilerin sülüs ve nesih icazetnâmelerinde (diploma) hattat hoca tarafından yazılan tasdik makamındaki yazılarda da kullanıldığı için bu yazıya “icaze” ismi de verilmiştir.